یکی از فصول مهم زیست یازدهم مبحث هورمون ها و غدد درون ریز است .

این مبحث بر اساس فصل چهارم کتاب زیست یازدهم است .

همان طور که در کتاب زیست یازدهم توضیح داده شده ، در پرسلولی‌ها ، سلول‌ها نمی‌توانند به طور مستقل از هم فعالیت کنند و نیاز دارند تا ارتباطی میان آن‌ها برقرار باشد و دستگاه عصبی و دستگاه هورمونی، وظیفه برقراری این ارتباط را بر عهده دارند.

پیک شیمیایی مولکولی است که پیامی را منتقل می‌کند. این پیام به سلولی که گیرنده‌ی پیک را داشته باشد منتقل میشود‌.به سلول گیرنده‌ی پیام ، سلول هدف می‌گویند.
پیک شیمیایی بر اساس مسافتی که طی می‌کند به دونوع کوتاه برد (مانند ناقل عصبی) و دوربرد ( مانند هورمون‌ها ) تقسیم می‌شوند .
همان‌طور که از اسم آن‌ها مشخص است ، پیک‌های کوتاه برد بین سلول‌هایی که در نزدیکی‌ هم‌اند و حداکثر چند سلول فاصله دارند اثر می‌گذارد و پیک دوربرد به جریان خون می‌ریزد و پیام راه به فاصله‌ای دور منتقل می‌کند.

نکته: هم ناقل عصبی و هم هورمون، توسط اگزوسیتوز و با مصرف ATP خارج می‌شوند.

نکته: سلول عصبی اگر ترشحات خود را به فضای بین سیناپسی بریزد ناقل عصبی است ولی اگر ترشحاتش را به خون بریزد،هورمون است .

هورمون‌ها و غده‌های بدن

همانطور که در کتاب زیست یازدهم می‌خوانید ، هورمون‌ها از سلول های درون ریز ترشح می‌شوند که این سلول ها ممکن است به صورت پراکنده (مانند سلول‌های ترشح کننده گاسترین درمعده و سکرتین در دوازدهه) یا به صورت مجتمع یافت شوند که در این صورت غده درون ریز نام دارند.

*یادآوری-انواع غده :

1.درون ریز( ترشحاتش را به خون می‌ریزد.)
2.برون ریز( ترشحات را از طریق مجرا به سطح یا حفرات بدن می‌ریزد.)
مجموع سلول‌ها و غدد درون‌ریز و هورمون‌های آن‌ها را دستگاه درون ریز می‌نامند.

نکته: نوع عملکرد هورمون به دو عامل ۱.سلول هدف و ۲.خود هورمون بستگی دارد‌.

غده هیپوفیز

مطابق کتاب زیست یازدهم این غده حاوی ۳ بخش پیشین ، میانی و پسین است که عملکرد بخش میانی در انسان به خوبی مشخص نیست.
بخش پیشین زیرنظر هیپوتالاموس، ۶ هورمون ترشح می‌کند. ارتباط هیپوتالاموس و این بخش، از طریق رگ‌های خونی است و با ترشح هورمون‌های آزادکننده و مهرکننده باعث آزادسازی یا توقف ترشح هورمون‌های بخش پیشین می‌شود .

هورمون های ترشح شده از بخش پیشین:

●هورمون رشد :

طبق کتاب زیست یازدهم این هورمون اندازه قد را با رشد طولی استخوان‌های دراز ، افزایش می‌دهد .

درواقع در نزدیکی دوسر استخوان صفحات غضروفی به نام صفحات رشد وجود دارند که سلول‌های غضروفی در آن‌ها ، تقسیم (میتوز) می‌شوند و همزمان که سلول‌های جدیدتر( یه سمت سر استخوان) ، پدید می‌آیند ، سلول‌های استخوانی جانشین سلول‌های غضروفی قدیمی تر ، می‌شوند.
چند سال بعد از بلوغ ، این صفحات از حالت غضروفی به استخوانی تبدیل شده و اصطلاحا صفحات رشد بسته می‌شوند.

نکته: •صفحه رشد با انواع بافت استخوانی در تماس است.
• میزان غضروف صفحات رشد تقریبا ثابت است

● پرولاکتین :

پرولاکتین پس از تولد نوزاد،غدد شیری را وادار بعمه تولید(نه ترشح) شیر می‌کند.
این هورمون در دستگاه ایمنی و حفظ تعادل آب (هم در زنان و هم در مردان ) نقش دارد.
در مردان، در تنظیم فرایند‌های دستگاه تولید مثل نیز نقش دارد.

● هورمون‌های محرک (۴ هورمون) :

بخش پیشین با ترشح این هورمون‌ها ،فعالیت سایر غدد را تتظیم می‌کند.
•هورمون محرک تیروئید: تحریک غده تیروئید
•هورمون محرک فوق کلیه
•هورمون‌های محرک غده‌های جنسی : LH و FSH که کار غده‌های جنسی(تخمدان و بیضه) را تنظیم می‌کنند.

بخش پسین :

این بخش هیچ‌ هورمونی نمی‌سازد. هورمون‌های ترشح شده از این بخش ، در واقع توسط سلول‌های عصبی هیپوتالاموس تولید می‌شوند.(در جسم سلولی) و از طریق آکسون‌ها به بخش پسین می‌رسند.
-ارتباط هیپوتالاموس و بخش پسین از نوع بافت عصبی است.
هورمون‌های این بخش ، دو هورمون ضد ادراری(آنتی دیورتیک هورمون) و اکسی‌توسین هستند‌.

توضیح:  اکسی‌توسین ، تسهیل کننده زایمان نیز نام دارد که با اثر بر ماهیچه رحم هنگام زایمان ، باعث انقباض و خروج جنین می‌شود. همچنین با اثر بر غدد شیری ، باعث خروج( نه تولید) شیر می‌شود.

یادآوری:

۱.هورمون ضد ادراری با اثر بر نفرون‌های کلیه، باعت افزایش بازجذب آب می‌شود.(ادرار کم و غلیظ)
۲.کمبود هورمون ADH باعث دیابت بی‌مزه می‌شود که آب بدن توسط ادرار از دست می‌رود.

نکته: هورمون ضد ادراری(ADH) بر هیچ غده‌ای اثر ندارد بلکه بر نفرون اثر دارد.

غده تیروئید:

این غده زیر حنجره قرار دارد و هورمون های تیروئیدی و کلسی تونین را ترشح میکند.

هورمون های تیروئیدی

دو هورمون ید دار T3 و T4 هستند و میزان تجزیه گلوکز و انرژی در دسترس سلو ها را تنظیم می کنند و در همه ی  سلول های بدن گیرنده دارند.T3 در دوران جنینی وکودکی، برای نمو دستگاه‌ عصبی مرکزی لازم است؛ بنابراین،فقدان آن به اختالالت نمو دستگاه عصبی وعقب ماندگی ذهنی و جسمی جنین می انجامد.

اگر ید به میزان کافی در غذا وجود نداشته باشد ، چون هورمون تیروئیدی به اندازه کافی ساخته نمی شود ، برای جبران ، غده هیپوفیز با ترشح هورمون محرک (TSH)  باعث رشد بیشتر غده میشود تا میزان جذب ید هم افزایش پیدا کند. فعالیت بیشتر غده تیروئید منجر به بزرگ شدن آن می شود که گواتر نام دارد.

ید در غذاهای دریایی فراوان است. مقدار ید موجود در فراورده هایکشاورزی ودامی یک منطقه،به مقدار ید خاک بستگی دارد. با توجه به کمبود ید در خاک کشور ما، همچون بسیاری از دیگر کشورها، برنامه های غذایی متکی به فراورده های غیر دریایی نمیتواند فراهم کننده ی ید مورد نیاز بدن باشد.

نکته: باتوجه به عکس ، غده تیروئید در دو طرف نای قرار دارد.

نکته : نمک های ید دارد در نور و حرارت زیاد، خاصیت خود را از دست می دهند.

نکته: غذاهایی مانند سویا و کلم مانع جذب ید میشوند.

هورمون کلسی تونین:

این هورمون ، هنگام زیاد بودن مقدار کلسیم در پلاسما ،مانع برداشته شدن کلسیم از استخوان ها می شود.

غده های پاراتیروئید :

به تعداد چهار عدد و پشت تیروئید قرار دارند و هورمون پاراتیروئیدی(PTH ) ترشح می کنند. PTH در پاسخ به کاهش کلسیم خوناب ترشح میشود و درهم ایستایی کلسیم نقش دارد و باعث جدا شدن کلسیم ازمادۀ زمینەای استخوان و آزاد شدن آن میشود.هورمون پاراتیروئید ،بازجذب کلسیم از کلیه را افزایش می دهد  و با اثر بر ویتامین D می تواند جذب کلسیم را از روده افزایش دهد. پس کمبود ویتامین D  باعث کاهش جذب کلسیم از روده می شود.

نکته: غدد پاراتیروئید تحت تاثیر هیپوفیز و هیپوتالاموس نیستند.

نکته:پاراتیروئید نسبت به تیروئید از نای دور تر است.

غده فوق کلیه :

این غده روی کلیه قرار دارد و از دو بخش تشکیل شده است : 1.مرکزی 2. قشری

بخش مرکزی: ساختار عصبی دارد . به هنگام تنش، دو هورمون اپی نفرین و نور اپی نفرین ترشح می کند که باعث افزایش ضبان قلب، فشار خون و گوکز خوناب میشوند و نایژک ها را نیز باز می کنند. در ئاقع بدن را برای پاسخ های کوتاه مدت آماده می کنند.

بخش قشری : این بخش با ترشح کورتیزول، مسئول پاسخ دادن دیرپا به تنش های طولانی مدت مثل از دست دادن نزدیکان است. هورمون کورتیزول گلوکز خون را بالا میبرد وترشح طوانی مدت آن ، دستگاه ایمنی را تضعیف می کند.

هورمون دیگر ین بخش آلدوسترون است که بازجذب سدیم را از کلیه افزایش میدهد؛ به دنبال بازجذب سدیم آب هم باز جذب میشود و فشار خون بالا می رود.

این بخش همچنین مقدار کمی هورمون جنسی زنانه و مردانه در هر دو جنس ترشح می کند.

در زیست یازدهم نوشته است که بخش قشری ، لیپیدی است.

• هورومون اریتروپویتین در شرایط طبیعی و به مقدار کم در پاسخ به میزان کاهش اکسیژن از کلیه ( مه غده فوق کلیه ) ترشح می شود.
• هورمون های بالابرنده فشار خون : آلدوسترون ،اپی نفرین ، نوراپی نفرین،
• هورمون های افزاینده قند خون : کورتیزول، اپی نفرین ، نوراپی نفرین،گلوکاگون

نکته زیست یازدهم : ترشح طولانی مدت آلوسترن  می تواند باعث بزرگ شدن قلب شود .( ترشح طولانی مدت آن باعث فشار خون مزمن و فشار خون مزمن باعث بزرگ شدن قلب می شود .)

نکته زیست یازدهم : آنزیم رنین با تاثیر برآنژیوتانسینوژن و راه اندازی مجموعه ای از واکنش ها باعث ترشح آلدوسترون می شود.( زیست دهم )

غده لوزالمعده (پانکراس) :

این غده از دو قسمت تشکیل شده است:

بخش برون ریز :

آنزیم های گوارشی و بی کربنات ترشح می کند.

نکته زیست یازدهم : پروتئاز های بخش برون ریز پانکراس به صورت غیرفعال ترشح میشوند.

بخش درون ریز :

به صورت مجوعه ای از سلول ها در بین بخش برون ریز است که جزایر لانگرهانس نام دارند.

از بخش درون ریز لوزالمعده دو هورمون به نام های گلوکاگون و انسولین ترشح میشوند.

گلوکاگون :

در پاسخ به کاهش گلوکز خون ترشح شده، باعث تجزیۀ گلیکوژن به گلوکز میشود و به این ترتیب، قند خون را افزایش میدهد.

انسولین :

زیست یازدهم می‌گوید که انسولین در پاسخ به افزایش گلوکز خون ترشح و باعث ورود گلوکز به سلول ها می شود و به این ترتیب ، قند خون راکاهش می دهد.
اگرسلول ها نتوانندگلوکز را از خون بگیرند،غلظت گلوکز خون افزایش می یابد. به همین علت گلوکز و به دنبال آن آب وارد سلول ها میشوند و فرد دچار دیابت شیرین میشود.

.در این دیابت ، سلو ها انرژی خود ا از مصرف چربی ها و پروتئین ها به دست می آورند که موجب کاهش وزن میشود.

بر اثر مصرف و تجزیه ی چربی هامحصولات اسیدی تئلید میشود که در صورت عدم درمان منجر به اغما و مرگ خواهد شد.

تجزیه ی پروتئین ها نیز ، مقاومت بدن را کاهش میدهد.

دیابت شیرین :

براساس کتاب زیست یازدهم ، دیابت شیرین دو نوع است :

نوعI :

یک بیماری خودایمنی است که در آن دستگاه ایمنی سلول های ترشح کنندۀ انسولین در جزایر لانگرهانس را ازبین می برد پس انسولین ترشح نمی شود.این بیماری با تزریق انسولین تحت کنترل درخواهدآمد.

نوعII :

اشکال درتولید انسولین نیست و انسولین به مقدارکافی وجود دارد.اما گیرنده های انسولین به آن پاسخ نمیدهند.

این نوع دیابت، ازسن حدودچهل سالگی به بعد،درنتیجه چاقی و عدم تحرک در افرادی که زمینۀ بیماری رادارند ظاهر میشود.

غده اپی فیز :

طبق کتاب زیست یازدهم ، این غده بالای برجستگی های چهارگانه( در مغز میانی )قرار دارد و هورمون ملاتونین ترشح میکند.مقدار ترشح این هورمون در شب به حداکثر و در نزدیکی ظهر به حداقل می رسد.عملکرد این هورمون در انسان به خوبی معلوم نیست،اما به نظرمیرسددرتنظیم ریتمهای شبانه روزی ارتباط داشته باشد.

 غده تیموس :

مطابق کتاب زیست یازدهم هورمون تیموسین ترشح میکند که در تمایز لنفوسیت ها نقش دارد.

تیموس دردوران نوزادی و کودکی فعالیت زیادی دارد اما به تدریج از فعالیت آن کاسته میشود واندازۀ آن تحلیل می رود.

( فصل 5 زیست یازدهم )

گوناگونی پاسخ های سلول هابه هورمون ها

نکته کتاب زیست یازدهم : نوع عملکرد هورمون به دو عامل ۱.سلول هدف و ۲.خود هورمون بستگی دارد‌.

ممکن است یک سلول چند هورمون رادریافت کند یا اینکه چند سلول ، یک هورمون رادریافتکنند. براساس نوع هورمون و نوع یاختۀ هدف، پیام پیک به عملکرد خاصی تفسیر میشود.

تنظیم بازخوردی ترشح هورمون ها

زیست یازدهم می‌گوید چرخۀ تنظیم بازخوردی روش رایجی در تنظیم ترشح هورمون هاست که به دو صورت منفی و مثبت دیده میشود.

تنظیم بازخوردی مثبت :

افزایش مقدار یک هورمون یا تأثیرات آن،باعث افزایش ترشح همان هورمون میشود.عملکرد اکسیتوسین توسط چرخ ۀبازخوردی مثبت تنظیم میشود.

تنظیم بازخوردی منفی :

افزایش مقدار یک هورمون یا تأثیرات آن، باعث کاهش ترشح همان هورمون میشود و بالعکس. بیشتر هورمون ها توسط بازخورد منفی تنظیممیشوند. تنظیم انسولین ،مثالی ازیک بازخوردمنفی است.

نکات جمع بندی:

هورمون های موثر بر گلوکز بر اساس کتاب زیست یازدهم :

• کورتیزول، اپی نفرین ، نوراپی نفرین،گلوکاگون ( افزاینده قند خون)
• انسولین (کاهنده قند خون )
• هورمون های تیروئیدی ( موثر بر تجزیه و متابولیسم گلوکز )

هورمون ها در ویکی پدیای فارسی